آتروفی عضلانی نخاعی (SMA) یک بیماری ژنتیکی است که موجب ضعف و تحلیل عضلات به دلیل از دست دادن سلول‌های عصبی حرکتی می‌شود. این بیماری در انواع مختلف و با درجات متفاوتی از شدت بروز می‌کند و در نهایت منجر به مشکلات حرکتی و تنفسی در بیماران می‌گردد.
در تشخیص این بیماری، آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی (SMA) نقش بسیار مهمی دارد و می‌تواند با بررسی تغییرات ژن SMN1 و تعیین وضعیت آن، به شناسایی این بیماری کمک کند.
در این مقاله، به معرفی این آزمایش، روش‌ها و زمان مناسب برای انجام آن پرداخته شده است.
بیماری آتروفی عضلانی نخاعی (SMA) چیست؟
آتروفی عضلانی نخاعی (Spinal Muscular Atrophy یا SMA) یک بیماری ژنتیکی (ارثی) است که منجر به ضعف و تحلیل رفتن عضلات می‌شود. این بیماری به دلیل از دست دادن نورون‌های حرکتی تحتانی یا سلول‌های شاخ قدامی در نخاع ایجاد می‌شود. این سلول‌های عصبی مسئول ارسال سیگنال‌های حرکتی به عضلات هستند و با از بین رفتن آنها، عضلات توانایی حرکت را از دست می‌دهند.
ویژگی بارز SMA ضعف عضلات است که بیشتر در عضلات نزدیک به مرکز بدن (پروگزیمال) نسبت به عضلات دورتر (دیستال) مشاهده می‌شود. این ضعف به مرور زمان پیشرفت می‌کند و شدت آن بسته به نوع بیماری متفاوت می‌باشد.
آتروفی عضلانی نخاعی (SMA) با وجود اینکه به عنوان یک بیماری نادر شناخته می‌شود، دومین بیماری ارثی شدید در نوزادان و کودکان پس از فیبروز کیستیک است. طبق تحقیقات، این بیماری از هر ۶,۰۰۰ تا ۱۱,۰۰۰ تولد زنده، یک مورد را درگیر می‌کند. همچنین، شیوع SMA در افراد سفیدپوست و آسیایی تقریباً دو برابر بیشتر از افراد سیاه‌پوست و اسپانیایی‌تبار است.
انواع آتروفی عضلانی نخاعی (SMA)
بیماری اس‌ام‌ای 5 نوع دارد که در ادامه راجع به آنها توضیحاتی ارائه می‌شود.
SMA نوع 0 (مادرزادی): شدیدترین و نادرترین نوع
این نوع SMA بسیار نادر می‌باشد و قبل از تولد بر جنین تأثیر می‌گذارد. در دوران بارداری، حرکت جنین کاهش می‌یابد که نشان‌دهنده ضعف عضلانی است. نوزادان مبتلا به نوع صفر در بدو تولد ضعف عضلانی شدید و نارسایی تنفسی دارند. متأسفانه این نوع SMA معمولاً منجر به مرگ نوزاد در هنگام تولد یا در ماه اول زندگی می‌شود.
SMA نوع 1 (بیماری وردنیگ-هافمن): شایع‌ترین و شدید در نوزادان
حدود 60% از موارد SMA به این نوع تعلق دارند. علائم آن در شش ماه اول زندگی ظاهر می‌شود و سبب ضعف شدید عضلانی، کاهش تون عضلات (هیپوتونی)، مشکلات بلع و تنفس می‌گردد. کودکان مبتلاء به این نوع از اس‌ام‌ای معمولاً قادر به کنترل سر خود نیستند و بدون کمک‌های تنفسی، تا پیش از دو سالگی فوت کنند.
SMA نوع 2 (بیماری دوبوویتز): شروع در کودکی با ضعف متوسط
علائم این نوع SMA بین 6 تا 18 ماهگی ظاهر می‌شوند. از جمله علائم اصلی این نوع بیماری می‌توان به کاهش تون عضلانی (هیپوتونی) و ضعف عضلانی اشاره کرد که معمولاً پاها را بیشتر از بازوها تحت تأثیر قرار می‌دهد. کودکان مبتلا به نوع دوم معمولاً قادر به نشستن هستند اما نمی‌توانند راه بروند. حدود ۷۰% از افراد مبتلاء به این نوع تا ۲۵ سالگی زنده می‌مانند و برخی حتی به دهه ۳۰ زندگی خود نیز می‌رسند. مشکلات تنفسی دلیل اصلی مرگ در این نوع می‌باشد.
SMA نوع 3 (بیماری کوگلبرگ-ولاندر): ضعف خفیف با شروع دیرتر
این نوع SMA پس از 18 ماهگی و در دوران کودکی ظاهر می‌شود. در نوع 3 اس‌ام‌ای ضعف عضلات معمولاً در پاها آغاز می‌شود و ممکن است باعث مشکلاتی در راه رفتن شود. برخلاف انواع شدیدتر SMA، این نوع آتروفی عضلانی نخاعی معمولاً مشکلات تنفسی ایجاد نمی‌کند و تأثیر چندانی بر طول عمر ندارد.
SMA نوع 4 (بزرگسالان): خفیف‌ترین نوع با شروع در بزرگسالی
این نوع آتروفی عضلانی نخاعی که خفیف‌ترین شکل بیماری است، پس از 21 سالگی ظاهر می‌شود. در این نوع SMA، ضعف عضلات به آرامی پیشرفت می‌کند و معمولاً فرد همچنان از توانایی حرکت خود برخوردار است. نوع 4 اس‌ام ای هیچ تأثیری بر طول عمر ندارد و علائم آن اغلب با مدیریت مناسب قابل کنترل می‌باشند.
روش‌های غربالگری و تشخیص آتروفی عضلانی نخاعی
در حال حاضر، چندین روش برای غربالگری و تشخیص SMA وجود دارد که در ادامه بیان می‌گردد:
- آزمایش خون: در این روش، از فرد یا نوزاد نمونه خون گرفته می‌شود و در آزمایشگاه، وجود یا حذف و جهش‌های احتمالی در ژن SMN1 بررسی می‌گردد
- آزمایش بزاق: در برخی آزمایشگاه‌ها و مراکز درمانی، عمل نمونه‌گیری به جای خون از بزاق انجام می‌شود. این روش غیرتهاجمی‌تر و راحت‌تر (به خصوص برای نوزادان) می‌باشد.
- روش MLPA: از MLPA برای شناسایی تعداد کپی ژن‌ها و حذف‌های ژنتیکی استفاده می‌شود.
- آزمایش‌های مولکولی پیشرفته: علاوه بر روش MLPA، گاهی از روش‌های نسل جدید توالی یابی (NGS)، PCR کمی یا توالی یابی سنجر برای تشخیص یا تأیید جهش‌های ژنتیکی بهره گرفته می‌شود.
- آزمایش پیش از تولد: در مواردی که سابقه خانوادگی SMA وجود دارد یا در تست‌های غربالگری اولیه مادر مشکوک به داشتن فرزندی با SMA باشد، می‌توان پیش از تولد، وضعیت جنین را بررسی کرد. برای این منظور، معمولاً آزمایش آمنیوسنتز یا تست نمونه برداری از پرزهای جفت (CVS) تجویز می‌گردد.
تشخیص SMA با آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی
آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی، یک آزمایش خون است که با بررسی تغییرات یا حذف در ژن SMN1 (Survival Motor Neuron 1) به تشخیص قطعی این بیماری کمک می‌کند. جهش ژنتیکی یا حذف در ژن SMN1 عامل اصلی بروز بیماری اس‌ام‌ای در اکثر موارد است. این اختلال، تولید پروتئین حیاتی SMN را کاهش می‌دهد و در نتیجه منجر به تضعیف تدریجی عصب‌های حرکتی و عضلات می‌شود.
این آزمایش می‌تواند بیش از 95% موارد SMA را تشخیص دهد. در حال حاضر در تمامی ۵۰ ایالت آمریکا آزمایش ژنتیکی SMA به عنوان بخشی از غربالگری نوزادان انجام می‌شود.
نکته: علاوه بر ژن SMN1، تعداد کپی‌های ژن SMN2 نیز در برخی روش‌های آزمایشگاهی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ زیرا SMN2 هم می‌تواند تا حدی جایگزین عملکرد ژن SMN1 شود و شدت بیماری را تحت تأثیر قرار دهد.
نحوه انجام آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی
تست غربالگری SMA از طریق نمونه‌گیری خون یا بزاق انجام می‌شود و در صورت لزوم، نمونه مایع آمنیوتیک نیز برای بررسی جنین مورد استفاده قرار می‌گیرد. در آزمایشگاه، DNA استخراج شده و ژن SMN1 از نظر حذف یا جهش بررسی می‌شود. معمولاً ابتدا یکی از والدین بررسی می‌گردد و در صورت مثبت بودن نتیجه، آزمایش برای فرزند نیز انجام می‌گیرد.
نکته: به دلیل اهمیت بالای نتایج تست آتروفی عضلانی نخاعی، انجام آن در آزمایشگاه‌های ژنتیک معتبر (مانند بهترین آزمایشگاه ورامین و مناطق اطراف آن از جمله پاکدشت، قرچک، پیشوا و جوادآباد)توصیه می‌گردد تا در صورت وجود هرگونه مشکل، تشخیص زودهنگام و آغاز درمان سریع‌تر میسر شود.
تفسیر نتایج آزمایش غربالگری SMA
در بیماری آتروفی عضلانی نخاعی (SMA)، در صورتی که هر دو نسخه از ژن SMN1 دارای اختلال (جهش یا حذف) باشند، فرد مبتلاء به بیماری است. این بیماری به شکل اتوزوم مغلوب (Autosomal Recessive) منتقل می‌شود؛ یعنی هم مادر و هم پدر باید ناقل یا مبتلاء باشند تا فرزند، در معرض خطر ابتلاء قرار گیرد. نتایج تست غربالگری SMA، غیرناقل بودن، ناقل بودن و یا مبتلاء بودن فرد را مشخص می‌کند.
غیرناقل بودن فرد
این وضعیت زمانی مشخص می‌شود که هر دو نسخه ژن SMN1 سالم باشند. چنین فردی نه به بیماری SMA مبتلاء است و نه ناقل این بیماری محسوب می‌شود. در نتیجه، حتی در صورت ازدواج با یک فرد ناقل، احتمال ابتلاء فرزندان به SMA بسیار پایین است (فرزندان ممکن است فقط ناقل شوند اما مبتلاء نخواهند شد).
ناقل بودن فرد
اگر یکی از نسخه‌های ژن SMN1 دارای حذف یا جهش ژنتیکی باشد و نسخه دیگر سالم باشد، فرد به عنوان ناقل شناخته می‌شود؛ به این معنا که فرد خود به بیماری مبتلاء نمی‌شود اما می‌تواند ژن معیوب را به فرزندان خود منتقل کند. ناقلان معمولاً هیچ علامتی از بیماری SMN نشان نمی‌دهند و در اغلب موارد هیچ نشانه بالینی قابل‌توجهی ندارند. در صورت ازدواج فرد ناقل احتمالات زیر وجود دارد:
- چنانچه یکی از والدین ناقل باشد و دیگری غیرناقل، فرزندان 50% احتمال دارند ناقل شوند و 50% احتمال دارند کاملاً سالم (غیرناقل) باشند، اما هیچ‌کدام مبتلاء نخواهند شد.
- اگر هر دو والد ناقل ژن SMN1 باشند، احتمال ابتلای فرزند به SMA 25% (دو نسخه ژن معیوب)، احتمال ناقل بودن فرزند نیز 50% (یک نسخه ژن معیوب) و احتمال سالم و غیرناقل بودن فرزند هم 25% می‌باشد.
مبتلاء بودن فرد به SMA
این وضعیت زمانی اتفاق می‌افتد که فرد در هر دو نسخه ژن SMN1 جهش یا حذف داشته باشد. در نتیجه، تولید پروتئین SMN به‌شدت کاهش می‌یابد و علائم SMA بسته به نوع (0 تا 4) بروز می‌کند. افراد مبتلاء با توجه به شدت بیماری ممکن است از سنین بسیار پایین دچار ضعف عضلانی پیشرونده و مشکلات حرکتی و تنفسی شوند.
نکته: تفسیر آزمایش آتروفی عضلانی نخاعی باید با مشاوره ژنتیک همراه باشد تا ریسک انتقال بیماری به فرزندان و روش‌های مدیریت یا پیشگیری از آن برای خانواده به روشنی توضیح داده شود. انجام تست آتروفی عضلانی نخاعی در بهترین آزمایشگاه ورامین و حومه آن (پاکدشت، قرچک، پیشوا و جوادآباد) به کسب نتایج دقیق و مورد اعتماد آزمایشگاهی کمک می‌کند.
انجام آزمایش ژنتیک SMA برای چه کسانی نیاز است؟
آزمایش SMA برای گروه‌های زیر توصیه می‌شود:
- زنان باردار
- نوزادانی که علائم ضعف عضلانی دارند
- افرادی که دارای سابقه خانوادگی SMA یا بیماری‌های ژنتیکی مشابه هستند
- زوج‌هایی که قصد بارداری دارند
بهترین زمان برای انجام تست ژنتیک SMA
بهترین زمان برای انجام آزمایش غربالگری SMA بستگی به شرایط و هدف فرد دارد. برای افرادی که قصد بارداری دارند، انجام این آزمایش قبل از بارداری بهترین زمان است؛ زیرا می‌تواند اطلاعات مهمی درباره ریسک انتقال این بیماری به فرزند ارائه دهد. در دوران بارداری، بهترین زمان برای انجام این آزمایش در سه‌ماهه اول بارداری می‌باشد؛ چرا که در آن صورت می‌توان پیش از تولد از وضعیت جنین مطلع شد.
همچنین اگر نوزادی پس از تولد با علائمی مانند ضعف عضلانی یا مشکلات حرکتی مواجه باشد، انجام آزمایش SMA جهت شناسایی علت مشکل ضروری است.
برای درخواست هرگونه مشاوره ژنتیکی تلفنی و نمونه‌گیری در آزمایشگاه جهت انجام آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی، با تلفن 1650 آزمایشگاه پاتوبیولوژی و ژنتیک پزشکی پارس لب تماس بگیرید.
آنچه از مقاله «آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی چیست؟» آموختیم
آزمایش ژنتیک آتروفی عضلانی نخاعی یکی از مهمترین تست‌های تشخیص این بیماری است که از طریق بررسی جهش‌ها یا حذف‌های ژن SMN1، به شناسایی افراد مبتلاء و ناقل کمک می‌کند.
انجام این آزمایش نه تنها در تشخیص زودهنگام بیماری مفید است، بلکه در پیشگیری از انتقال آن به نسل‌های آینده هم کمک می‌کند. این آزمایش برای گروه‌های خاصی از جمله زنان باردار، نوزادان با علائم ضعف عضلانی و افرادی که سابقه خانوادگی SMA دارند، توصیه می‌شود. انجام آزمایش در زمان مناسب، می‌تواند تأثیر زیادی در مدیریت بیماری و تصمیم‌گیری‌های آینده داشته باشد.
- منابع:
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/14505-spinal-muscular-atrophy-sma
